همكلاسهای من، ”هايل هيتلر“ و سلطۀ پدرم‏
 

مدرسه و دانشگاه‏رفتنِ دخترى در تهرانِ سالهاى ۱٣٢٠ و ٣٠ و ۴٠، با پدرى كمونيست و پرجـَذ َبه، مادرى آلمانى، مادربزرگى چارقدى اهل باكو، و مادربزرگ ديگرى اهل برلن كه در جادۀ قديم شميران با كلاه پردار قدم مى‌‏زد.   نويسنده ساكن تهران است.

دكتر سوسن وكيل‌‏زاده

‏

زنِ خوبِ‏ فرمانبر ِ پارسا
در زمان رضا شاه، شش‌هفت سالى پيش از شروع جنگ جهانى دوم، شمارى زن آلمانى با قطار و از طريق شوروى به دنبال همسران ايرانى خود راهى ايران شدند.  معروف است كه اينها فقط يك چمدان كوچك به همراه داشتند.  اين همزمان بود با قدرت‌‏گرفتن و روى‏ كار آمدن نازيها در آلمان.  بيشتر اين زنها را عشق همسر ايرانى‏‌شان از غرب به شرق كشاند.                                                     

                                                       مادرم، تهران، ۱٣۱۸

مى‌‏شود گفت همسران آنها همگى تحصيل‌‏كرده بودند، خيلى‌‏هايشان در سطح بالا درس خوانده بودند، و بيشتر آنها به ساختن ايران كمك كردند و در امور كشور فعالانه شركت داشتند.  بسيارى از آنها در قيد حيات نيستند، اما نامشان ماندگار است.
 

در مواردى اين زنها با مراجعه به سفارتخانهٔ ايران در آلمان توانستند با زن ديگرى كه عازم ايران بود همسفر شوند تا در اين مسافرت دور و دراز و پرمخاطره تنها نباشند.  دوستيهايى كه بين اين زنها به ‏وجود آمد تا آخر عمرشان دوام يافت. دوستيهايى هم كه در ايران ميان اين زنها شكل گرفت چيزى فراتر از دوستىِ معمولى بود.  هر چند در اكثر موارد، مثلا، تا آخر عمر همديگر را ”شما“ خطاب مى‌‏كردند، زنجيرى نامرئى آنها را به هم وصل مى‏‌كرد.  اين حالت ميان زنهاى آلمانى كه امروز با همسران ايرانى در ايران زندگى مى‌‏كنند وجود ندارد، در حالى كه شايد در همان هفته‌‏هاى اول آشنايى همديگر را ”تو“ خطاب كنند.
 

اين زنها كه با يك چمدان كوچك از طريق مسكو به ايران آمده بودند هنوز درست جا نيفتاده بودند، هنوز زبان مادرشوهر را نمى‌‏فهميدند و در بسيارى موارد از نظر مادرشوهر خود نجس بودند كه آن را هم خوشبختانه نمى‌‏فهميدند.  هنوز گيج‌‏ومنگ فضاى خمارآلود مشرق‏‌زمين و عشق آتشين خويش بودند كه آتش جنگ جهانى دوم شعله‌‏ور شد و راه بازگشت را به رويشان بست.  در طول جنگ و در دوران قحطىِ وحشتناكى كه پس از شكست نازيها و با خاك يكسان‌‏شدنِ بسيارى از شهرهاى آلمان آن كشور را فرا گرفت، اين زنها با فرستادن بسته‌‏هاى خوراك و چيزهاى ديگر ــــ‌ چاى و قند و پسته و گردو و بادام و تنباكو و قاليچه ــــ  به اقوام و دوستان خود بسيار كمك كردند.

در مواردى، مادرِ اين زنهاى آلمانى هم به ايران آمدند: يا با قطار از راه مسكو، يا به اتوبوس از راه تركيه، يا با هواپيماهاى دوموتوره‏‌اى كه آن زمان تازه بين ايران و اروپا پرواز مى‌‏كردند.  بعضى از اين مادربزرگ‌ها بعدها ترجيح دادند به آلمان برگردند.  جنگ تمام شده بود و تحمل سختيهاى دوران بازسازى در وطن را به ماندن در غربت، آن هم زير سايۀ‌ داماد شرقى، ترجيح دادند. بعضى ديگر از اين مادربزرگ‌ها تا آخر عمر در ايران و در كنار دختر و داماد و نوه‌‏هايشان ماندگار شدند.
 

بيشتر اين زنان بيست‌وچند سال از كشورشان دور ماندند و وقتى سرانجام پا به خاك وطنشان گذاشتند آن را نشناختند.  در اغلب موارد، شهرشان با خاك يكسان شده و سپس شهر جديدى روى ويرانه‌‏هاى آن ساخته شده بود.  اقوام و دوستان و نزديكانشان هم ديگر آنهايى نبودند كه زمانى مى‏‌شناختند: جنگ از آنها آدمهايى تازه ساخته بود كه براى اين زنها كه در بيست‌وچند سال زندگى در ايران با فرهنگ مشرق‌‏زمين مأنوس شده و در فضاى آن شكل گرفته بودند حيرت‌‏آور مى‌‏نمود.  هر چند خود ايران مدتها در اشتغال متفقين بود و بدبختى و گرفتارى كم نبود، وضع آن هرگز نمى‌‏توانست با آنچه بر سر آلمان آمده بود قابل مقايسه باشد، خصوصاً كه اين زنها و همسرانشان در ايران از سطح زندگى بالايى برخوردار بودند كه با زندگى مردم معمولى تفاوت فراوان داشت.

مادر من يكى از اين زنها بود كه به دنبال پدرم با يك چمدان كوچك از راه مسكو به ايران آمد. خانوادهٔ او از اين تصميمش بسيار برآشفته شده بود.  بعدها وقتى براى تحصيل به برلن رفتم، يكى از زن‏‌دايى‌‏هايم به من گفت ”ايران براى ما در آن زمان چيزى مثل قطب شمال بود. حتى درست نمى‏‌دانستيم كجاى دنياست.  چندى بعد كه مرتباً از تهران بسته مى‌‏رسيد، كارهاى دستى بى‏‌نهايت ظريف و زيبا و گرانقيمت و خوراكيهاى خوشمزه و چاى و تنباكوى مطبوع، فهميديم ايران قطب شمال نيست.“

بعدها همكلاس‌هايم گفتند گمان مى‌‏كردند من بچۀ سرراهى بوده‏‌ام چون در خانه كار مى‌‏كردم و مثلاً ظرف‏‌شستن يا گردگيرى يا اطوكردنِ پيراهنهاى پدر و برادرها با من بود.

خانوادۀ مادرم جزو آلماني‌هايى بود كه طى سى سال دو بار از هستى ساقط شدند: بار اول وقتى لهستان در جنگ جهانى اول آلماني‌هاى ساكن لهستان را از كشور بيرون راند، و بار دوم وقتى خانه‌‏شان در برلن در بمبارانهاى جنگ جهانى دوم با خاك يكسان شد.

پس از جنگ، چون در آلمان جز پيرمردها و معلولان تقريباً كسى باقى نمانده بود، زنها به بازسازى شهرهاى بمباران‌‏شده پرداختند و به ”زنهايى كه خرابه‏‌ها را آباد كردند“ معروف شدند.  مادربزرگ من يكى از اين زنهاى خرابه‌‏آبادكنِ برلن بود.  با مرگ پدربزرگم، چند سال پس از پايان جنگ، مجبور شد با دو پسرش زندگى كند، اما آنها شرط كردند كه بايد كارهای خانهٔ آنها را انجام دهد. مادر و پدرم وقتى از جريان خبردار شدند به او نوشتند به ايران بيايد و با آنها زندگى كند.  و مادربزرگِ برلنى‌‏ام با هواپيما به ايران آمد.

پدرم‏
پدرم ايرانى‌‏تبار و تبعۀ ايران اما اهل باكو بود.  دو ساله بود كه خانواده‌‏اش به آذربايجان شوروى مهاجرت كردند چون وضع كار و سطح زندگى در آن جا خيلى بهتر بود. به هنرستان فنى رفت و براى ادامهٔ تحصيل راهى آلمان شد. در شهر دارمشتات در رشتهٔ مهندسى برق به تحصيل پرداخت و وقتى پولى كه از باكو با خودش برده بود تمام شد، مثل اكثر دانشجويان ايرانى آن زمان از بورسهاى تحصيلى دولت ايران براى دانشجويان خارج از كشور استفاده كرد.

اين مصادف بود با اولين پيشروي‌هاى نازيها در صحنۀ‌ سياست آلمان.  و دوران مبارزات كسانى مانند ويلهلم ليبكنشت و روزا لوگزامبورگ عليه فاشيسم.  از ايران، شخصيتهايى مثل تقى ارانى در آن‏جا تحصيل مى‌‏كردند.  اين آدمها در شكل‌‏گيرى شخصيت و افكار اجتماعى پدرم تأثير فراوانى داشتند.  وقتى براى آشناشدن با وطن خويش كه تا آن زمان نديده بود به ايران آمد و از نزديك فقر و عقب‏‌ماندگى كشورش را ديد، در بازگشت به آلمان خيلى قاطعانه به كمونيستهاى آلمانى ملحق شد.  مادرم آگاهانه و با اطلاع از عقايد سياسى پدرم به او دل بست. پدرم پس از تمام‌شدن كارش به ايران آمد و به سربازى رفت.  پس از خدمت نظام وظيفه، رئيس ادارۀ برق بى‌‏سيم شد و مادرم از آلمان به ايران آمد.  در آن روزگار، به‌‏گفته مادرم، در تهران حتى يك خيابان اسفالت نشده بود.
 

پدرم ۱۸ سال در دانشكدۀ پست و تلگراف درس داد تا منتظر خدمتش كردند.  بسيارى از شاگردان او افسران ارشدى شدند كه هنگام گرفتاريهاى سياسى و در بحبوحه كمونيست‌‏كُشان كمكش كردند و او را از خطر رهاندند.  بعدها وارد كار تجارت شد، خودش را غرق موفقيت كرد و مادرم را هم با خودش به همان فضا برد.  زمانى هم كه مشغول فعاليتهاى سياسى بود و من تازه مدرسه مى‌‏رفتم، اغلب او رئيس انجمن خانه و مدرسه ما مى‌‏شد، اما حداكثر كارى كه مى‌‏كرد اين بود كه گاهى براى صرف چاى و شيرينى و دادن يك فقره چك به مدرسهٔ من سر بزند.

پيش‌‏دانشگاهى‏
پائيز ۱٣۴٠ خانواده‌ام ‏مرا براى ‏تحصيل در رشتۀ اقتصاد به آلمان فرستاد.  تابستان همان سال در رشتهٔ ادبيات با نمرات عالى ديپلم گرفته بودم (در آن دوران دانش‌‏آموز مى‏‌توانست از كلاس نهم دبيرستان در يكى از رشته‌‏هاى طبيعى، رياضى، ادبى يا خانه‌‏دارى ادامهٔ تحصيل دهد و آن كه، مثلاً، رشتهٔ ادبيات را دنبال مى‌‏كرد ديگر كارى با رياضيات و فيزيك و شيمى نداشت). حالا چطور من با چنين ديپلمى براى تحصيل در رشته اقتصاد مى‌‏رفتم؟

آن زمان، به جز استثنائات، هنوز رسم نبود فرد جوان، آن هم دختر، در آن سن‌وسال به طور مستقل فكر كند و تصميم بگيرد؛ رسم هم نبود پدرومادر آنچنان در زندگى فرزند خويش غرق شوند كه خودشان مطرح نباشند.  فراهم‌كردن وسايل زندگىِ مرفه تمام كارى بود كه اوليا وظيفهٔ خود مى‏‌دانستند. مثل امروز نبود كه محو خواستها و وسيلهٔ ساختن آينده فرزند خويش شوند.

عاشق پدر و مادرم بودم.  در زندگى خانوادگى كوچكمان در كنار دو برادر و دو مادربزرگ تُرك و آلمانى در يك باغ بزرگ و پر گل و گياه و درخت در قلهكِ آن زمان خود را خوشبخت‌‏ترين موجود كوچك دنيا مى‌‏دانستم.

پدرم را مثل يك خدا ستايش مى‌‏كردم ‏و به همان اندازه از او مى‌‏ترسيدم.  مادرم با شخصتيش، زيبايى‏‌اش، دانايى‌‏اش و آرامشش هم الگوى من بود از يك زن كامل، و هم تكيه‌‏گاهم در دنياى آشفته‌‏اى كه بيرون آن باغ در كمين بود. همه چيز به همين اندازه آشفته بود. اما در آن زمان هنوز بلد نبودم فكر كنم چرا اين طورى است. بنابراين طبيعى بود كه اصلا از خودم نپرسم مرا چه به اقتصاد و اصلاً اقتصاد چيست، و من براى آينده‌‏ام چه هدفى دارم. وقتى دوستان پدرم از من مى‏‌پرسيدند در آلمان چه مى‌‏خواهم بخوانم و من جواب مى‏‌دادم اقتصاد، آفرين و به‌‏به آنها كه مثل پدرم آدمهاى ”بزرگى‏“ بودند و هر كدام در خانواده خودشان خدايى مى‌‏كردند بلند مى‌‏شد. و من مى‌‏فهميدم كه بايد به خودم افتخار كنم.

وقتى در آلمان در شهر بن وارد دورهٔ پيش‌دانشگاهى شدم كه تازه يك ماه بود براى دانشجوهای  خارجى به دانشگاه راه انداخته بودند هنوز خيلى به خودم افتخار مى‌‏كردم.  كلاسها مركب بود از دانشجويانى از تمام كشورهاى جهان سوم، آفريقا و خاوردور و آمريكاى لاتين و كشورهاى عرب. منِ مفتخر و تحت تاثير فرهنگ شاهنشاهى بيشتر آنها را اصلا آدم به حساب نمى‏‌آوردم. در آن زمان حتى در خود ايران هم خانواده‏‌هاى حسابى كارگر و كلفت و نوكر را داخل آدم نمى‏‌دانستند، چه رسد به كشور همسايه تركيه يا عربستان يا پاكستان.  افغانستان كه جاى خود داشت.

مدتى از آن كلاس پيش‌‏دانشگاهى نگذشته بود كه فهميدم آن ديپلم براى درِ كوزه خوب است. رياضى كه هيچ، حتى تاريخ و جغرافيايى كه آن همه حفظ كرده و نمرات عالى گرفته بودم توخالى بود.  افتخارات تاريخىِ ايران و اروپا را خوب مى‌‏دانستم ولى از كشورهاى همسايه هيچ.  آنچه در آن كلاسها به‌‏عنوان تاريخ و جغرافيا مطرح مى‌‏شد اصلا چيز ديگرى بود. مثلاً از من دربارهٔ نقش نادر شاه در تاريخ آن زمان و نظر ايرانيهاى امروزى دربارهٔ او سؤال مى‏‌شد.  فقط يادم بود به كجاها حمله كرد و چه‌‏ها به غنيمت به ايران آورد.  ولى چرا حمله كرد و در سطح بين‌‏المللى چه تاثيرى داشت؟ من اصلاً به فكرم خطور نمى‏‌كرد كه نادرِ ما در سطح بين‌‏المللى به حساب بيايد.

گرچه معلمهاى خصوصى براى دروس رياضى و فيزيك و شيمى گرفتم، در اين پيش‏‌دانشگاهى، كه در حد ديپلم مدارس ما تنظيم شده بود، به جايى نرسيدم، اما با عشق و علاقه غرق خواندن چيزهايى شدم كه با من جور بود: متنهايى در باب ادبيات و تاريخ و فلسفه و هنر كه هر چند در سطح مدرسه بود ولى پايه‏‌اى شد براى درك تازهٔ من از دنيا.  تا آن زمان معلم براى من برابر بود با ”بر پا!“ و ”بر جا!“ و سكوت و دست به‏‌سينه ايستادن در مقابل او. ولى در آن فضاى كوچك پيش‏دانشگاهى ناگهان معلمانى پيدا شدند كه هر چند متوجه شده بودند اصلاً توى باغ نيستم، اصرار داشتند با من بحث كنند و نظر مرا بدانند؛ و از افكار و تصورات خودشان برايم مى‏‌گفتند و باز نظر مرا در آن باره مى‌‏خواستند.  هر چه كوشش مى‌‏كردم نظرى پيدا كنم و به آنها ارائه كنم پيدا نمى‌‏كردم. به كتابها و مقالات حتى روزنامه‌‏هايى كه آن همه در ايران خوانده بودم در ذهنم مراجعه مى‏‌كردم و سعى مى‏‌كردم از داخل آنها جوابى قابل ‏ارائه پيدا كنم.  اتفاقاً هم مى‏‌گرفت و آنها مرا تحسين مى‌‏كردند كه چه خوب و پيچيده و كمى شرقى فكر مى‌‏كنم.  ولى من كه مى‌‏دانستم دارم تقلب مى‏‌كنم سخت احساس درماندگى و عقب‏‌افتادگى مى‏كردم.
 

وقتى از آلمان نامه‌‏هاى مفصل و آشفته به خانه نوشتم و از پدرم جوياى راه‏‌چاره‌‏اى براى ورود به دانشگاه شدم (اينكه مثلاً در كشورى ديگر دانشگاه بروم)، جواب داد ”اولاً اين‏قدر نامه‏‌هاى طولانى و شلوغ ننويس چون من وقت خواندن آنها را ندارم.  ثانياً نمى‌‏فهمم چرا اين‏قدر براى دانشگاه‌‏نرفتن عزا گرفته‏‌اى.  بگرد و خوش بگذران، من هم پول مى‏‌فرستم.  بعد هم برگرد ايران.  بالاخره دختر بايد ازدواج كند. پيش خودم هم كار كن.“  به همين سادگى.

در حالى كه من در آلمان با فضاى علمى دانشگاه آشنا شده بودم و طعم دنياى جديد را چشيده بودم محال بود بتوانم آنچه را كه مى‌‏دانستم از اين به ‏بعد به ‏دستور پدرم فراموش كنم. به جاى اطاعت از او، براى اولين بار خودم تصميم گرفتم و از آلمان راهى انگلستان شدم، كه داستان ديگرى است.  پدرم مادر خودش را هم كه آن همه برايش فداكارى كرده بود نفهميد. به اين هم مى‏‌رسيم.

يك بار از آلمان داستانى دربارهٔ خاطراتم از مادربزرگم نوشتم و براى پدرم فرستادم.  هرگز جوابم را نداد اما پس از مرگش آن نامه را با روبانى قرمزرنگ به دُور آن و تكه‌‏اى از مويم لاى آن پيدا كردم.  پس به آن (و به من) اهميّت داده بود.
 

پس از دورهٔ پيش‌دانشگاهى به برلن رفتم و يك سال بعد، در ۱٣۴٣، رهسپار انگلستان شدم و مدتى در چند روزنامۀ‌ لندن كارآموزى كردم.
 

ادبيات و باطوم‏ در دانشگاه تهران‏
در ۱٣۴۴ به تهران برگشتم.  چون در پيش‏‌دانشگاهى آلمان رد شده بودم، تنها راه ورود به دانشگاههاى آن كشور، داشتن مدرك ليسانس بود.  با توجه به واحدهايى كه در آلمان گذرانده بودم، در سال دوم رشته زبان آلمانىِ دانشكدهٔ ادبيات دانشگاه تهران قبول شدم. دكتر ذبيح‏‌اللَّه صفا رئيس دانشكده و خانم جوان آلمانى او يكى از استادان ما بود.  رياست بخش آلمانى را دكتر حق‏‌نظريان به‏‌عهده داشت. در دانشگاه استادان معتبرى همچون دكتر سيمين دانشور، دكتر محمود عنايت، دكتر ناصر پاكدامن، دكتر سعيد نفيسى و خانم انگليسى‌‏اش و ديگران تدريس مى‏‌كردند.  در جلسات درس دكتر دانشور يا دكتر عنايت تعداد دانشجويان آنقدر زياد بود كه تا راهرو مى‌‏رسيد.  بعدها تازه در آلمان دانستم آن زمان چه دوران پرفشارى بوده است.  اگر دانشجويى كلمه امپرياليسم يا ماركسيسم را به زبان مى‏‌آورد و گوش نامحرم مى‌‏شنيد، خيلى راحت او را مى‏‌گرفتند و مى‌‏بردند، و تا ثابت كند كه كاره‏‌اى نيست پدرش در آمده بود.  از روى كتابهاى دكتر شريعتى دانشجويان با دست مى‏‌نوشتند و مخفيانه به همديگر رد مى‌‏كردند. داشتن نسخه‏‌هاى از غرب‏زدگى و خدمت و خيانت روشنفكران جلال آل‌احمد زندان داشت. حتى اشعار فروغ فرخزاد را بسياري نمى‌‏شناختند و اتفاقاً خانمها برای بيشتر آنهایی هم كه خوانده بودند احترامى قائل نمى‌‏شدند.  در همين دانشكدۀ ادبيات و در دوران مينى‌‏ژوپ، خانمها با چنان لباس و آرايشى سر كلاس درس حاضر مى‏‌شدند كه براى من حيرت‌‏آور بود (در آلمان كمتر كسى با لباس شيك و آخرين مد سر كلاس درس مى‌‏رفت) گرچه بى‌‏آنكه دستورى در كار باشد مثل امروز دختر و پسرها جدا از هم مى‌‏نشستند.
 

در همان دوران يك روز سربازها به دانشگاه ريختند و عدهٔ زيادى را دستگير كردند و بردند و بعضى را همان‏جا جلو چشم دانشجويان از اتوبوس پياده كردند و جابه‌‏جا آن‏قدر با چكمه به سر و صورت‏شان كوبيدند كه خون از دماغ و دهان و گوششان فواره زد. عجيب اينكه اين طرف و آن طرف شهر هيچ‌‏كس از هيچ چيز خبر نداشت و زندگى روال عادى خود را مى‌‏گذراند.
 

مثل آدمهاى منگ ساكت مى‌‏رفتم و مى‌‏آمدم و تماشا مى‌‏كردم.  در خانه هم حرفى نمى‌‏زدم.  يك علتش شايد اين بود كه مى‌‏ترسيدم پدرومادرم نگذارند ادامه بدهم.  تازه براى اولين بار از محيط قلهك به شهر قدم گذاشته بودم. آن سالهايى كه در آلمان و انگلستان گذرانده بودم از من آدم تازه‌‏اى ساخته بود كه براى خانواده‌‏ام هم بيگانه مى‌‏نمود.  اصلاً نمى‌‏فهميدند چه مى‌‏گويم و چه مى‏‌خواهم، چون هرآنچه مى‏‌گفتم مربوط به نسلى جديد بود كه پدرومادرم چيزى دربارهٔ آن نمى‌‏دانستند.  يك بار وقتى به سبك جوانهاى نسل جديد اروپا جلو مادرم گفتم ”!Scheiβe“ (گــُه)، با تحكــّم و عصبانيت اخطار كرد ”اين كلمه در اين خانه تكرار نخواهد شد! فهميدى؟“ همان‏طور كه وقتى به اروپا رسيدم عجيب‌وغريب مى‌‏نمودم، حالا هم اين‏جا، در وطن خودم، عجيب‌‏وغريب به‌‏نظر مى‏‌رسيدم.
 

سطح درسهاى اين رشته در مقايسه با آن پيش‌دانشگاهى صفر بود، تا چه رسد به درسهاى دانشگاه كه من دو سال در آلمان به طور آزاد گذارنده بودم.  مثلا در آلمان براى كافكا، آشنايى با دوران او، شناخت كودكى و زندگانى پدرومادرش و دوران آنها و كشف رابطهٔ او با خانواده و دوستانش، علايق و عشقهايش و دفاعش از خودش و از جامعه‏‌اش و از زندگى و حتى مرگ، با بهترين پروفسورهاى ادبيات در دانشگاه آزاد برلن يك ترم كار داشت.  حالا در اين جا، عين دوران مدرسه و داستان نادرشاه افشار، تاريخ تولد و مرگ كافكا را حفظ مى‌‏كرديم؛ نام آثارش و شخصيت خودش در يك تحليل دوخطى؛ و چون روان‏‌نژند و شكست‏‌خورده بود، آثارش هم فقط به ‏درد غمگين‌‏كردن آدم مى‌‏خورد و ارزش خواندن نداشت.
 

دربارۀ آثار صادق هدايت هم همين را مى‌گفتند.  يكى‌دو بار كه به پائین‌‏بودن سطح درس اعتراض كردم، يا مثلا دربارهٔ مطلبى، تحقيقى تهيه كردم، همكلاسهايم شديداً عصبانى شدند و عمل من را به حساب خودشيرينى گذاشتند، و اينكه صدايم از جاى گرم در مى‏‌آيد. اكثرشان فقط براى گرفتن مدرك به دانشگاه آمده بودند: درست همان چيزى كه پس از گذشت اين همه سال در دانشگاههاى ما هدف اكثر دانشجويان است.  اين طرز فكر نه تنها تغييرى نكرده، بلكه بيش از پيش جا افتاده است.