6
«نابود بايد گردد»
مخاطبانِ سخنرانِ فقيد در مواعظ او چه
مىديدند و چه مىيافتند؟ ريشه را بايد در روحيۀ هميشگىِ مخالفت با
وضع موجود در فرهنگ ايران و در خردهفرهنگ نوجوانانى جست كه از
محيطهايى نسبتاً كوچك و بسته براى تحصيل وارد شهرهايى بزرگ
مىشوند، شهرهايى كه ناسازگارى با خردهفرهنگى ناآشنا فرد را دچار
شوك فرهنگى و حتى عارضه بىهنجارى مىكند. در اين سرزمين، برخلاف
جوامعى كه در آنها شهر بر روستا غلبه دارد و براى آن هنجار وضع
مىكند، صحرانشنيان به شهرها يورش مىبرند و، با اتكا به كثرت عددى
خويش، بساط آن را در مىنوردند.
پيشتر به كتاب مورد علاقۀ شريعتى،
دوزخيان زمين نوشتۀ فرانتس فانون (1925-1961)، اشاره شد. اين كتاب كه در زمان خود خوانندگان
بسيارى
يافت
(و اعتبار آن را مقدمهاى نوشتۀ ژانپل سارتر افزايش داد)
دستورالعملى جامع براى مبارزۀ قهرآميز در كشورهاى آفريقايى است.
كتاب حتى داراى فصلهايى است در اين باره كه پس از رهايى از محبس
پليس، چه عوارضى از نظر روحى و جسمى ممكن است در انتظار مبارزان
باشد. در آن كشورها تا دهۀ 1960 هنوز كـُـلـُنىهايى از
مستعمرهداران در شهركهايى به سبك اروپا زندگى مىكردند. افزون بر
اين، لايۀ بزرگى از فقراى بىسامان و بىاطلاع از تفاوت ميان بلوا
و مبارزه انقلابى در حاشيه آن جوامع وجود داشت (و همچنان وجود
دارد). فانون اين لايه را با همان عنوانى مىناميد كه كارل ماركس
در هجدهم برومر به كار برده بود: لومپن پرولتاريا. فانون خطر اين
خردهفرهنگ را بسيار جدى مىديد و هشدار مىداد كه هر تلاشى براى
اقدامهاى بنيادى با تمايل اين لايه به هرجومرج خنثى خواهد شد زيرا
كُلُنىِ مستعمرهدارها به آسانى وانمود خواهد كرد كه عدّهاى به
اميد غارت اموال ديگران در پى ايجاد بلوا هستند. به اين ترتيب،
غارتگرىِ سازمانيافتۀ مستعمرهدارها پشت گرد و خاكِ اغتشاشى كه
لومپن پرولتاريا به پا مىكند از نظرها پنهان مىماند. در واقع،
غارتگر خودىِ خواربارفروشى، متحد طبيعىِ غارتگرِ غيرخودىِ منابع
ملى است.
در ايران ـــ شايد جز استثناى محله
انگليسىنشين آبادان ـــ كـُلـُنىِ مستعمرهدارها به آن معنى در
شهرهاى بزرگ وجود نداشته، اما لومپن پرولتاريا همواره زنده و سر
حال است. اين لايه كه عمدتاً متشكل از مهاجران به شهرهاى بزرگ است
و تقريباً در تمام تحولات سياسى ايران نقش اساسى داشته، شايد در
انقلاب مشروطيت كمتر از هر مورد ديگرى نقش ايفا كرده باشد. در صدر
مشروطيت، ستارخان و باقرخان و تفنگچىهايشان را نظامِ فئودالـ
بورژوا به زورِ اسل